काठमाडौं । नेपालमा परम्परागत धानखेतीबाट उत्पादन बढाउन मुश्किल भइसकेको छ । रासायनिक मल, कीटनाशक औषधि र नयाँ बीउ प्रयोग गरेमा मात्र उत्पादन बढाउन सकिन्छ । साधारण किसानलाई यी सबै व्यवस्था गर्न पनि सहज छैन । साथै रासायनिक पदार्थ प्रयोग गर्दा वातावरणमा हानि पुग्छ ।
नेपालका ६० प्रतिशत खेतीयोग्य जमीन अझै पनि आकाशे पानीको भरमा छ, जसकारण नेपाली कृषक कृषि उत्पादन कम भए पनि र बढी भए पनि भाग्यलाई जिम्मेवार ठान्ने गर्छन् । यस्तो हुनुको प्रमुख कारण कम पानी, बीउ तथा मल प्रयोगको प्रयोगबाटै बढी धान उब्जाउन सकिन्छ भन्ने ज्ञान सर्वत्र नपुगेकाले हो । एसआरआई प्रविधिबाट धानखेती गर्दापानी थोरै भए पनि पुग्छ, तर श्रम बढी लगाउनुपर्छ ।
धानखेतीको एसआरआई प्रविधि : शुरुआत र विकास
यस तरीकाको विकास सन् १९६१ मा भएको हो । यो प्रविधिको विकास फ्रान्सेली नागरिक हेनरी दी लाउलानीले गरेका हुन् भने दक्षिण अफ्रिकाको मडागास्करबाट यो प्रविधि शुरू भएको पाइन्छ । कर्नेल विश्वविद्यालयले यसलाई फैलाउन सहयोग गरेको थियो ।
धानखेतीबाट हुने फाइदा
यो प्रविधिबाट धान रोप्दा सिँचाइ कम भए पुग्छ । धान पातलो अर्थात् २५ सेमीको दूरीमा रोपिने भएकाले बिरुवाको जरा र पातले हावा र घाम प्रशस्त मात्रामा पाउँछ । बीउ पनि कम मात्र प्रयोग गरे पुग्ने र स्थानीय जातको बीउ प्रयोग गर्न मिल्ने भएकाले लाभदायी छ । सिँचाइ, हावा र घाम आदिको उचित व्यवस्थापन हुने भएकाले रोग र कीरा लाग्ने सम्भावना क्षीण हुन्छ । रासायनिक मल र विषादीको प्रयोगमा कमी हुने भएकाले कम लगानी मात्र गरे पुग्छ । यो प्रविधिमा धानको बोट लड्ने सम्भावना पनि निकै कम हुन्छ ।
- धान उत्पादन बढ्छ ।
- कम पानी भए पुग्छ ।
- राम्रो माटो र पानी व्यावस्थापन भएर रोगकीरा कम लाग्छ ।
- बढी गुणस्तरीय दाना फल्छ ।
- माटो बढी मलिलो हुन्छ ।
- बीउ कम भए पुग्छ ।
- थप बाहिरी स्रोत चाहिँदैन ।
- स्थानीय बीउ प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
धान रोप्ने तरीका
कलिलो बेर्ना रोप्ने
धानको बीउ नर्सरीमा छरेर टुसाएको ८–१० दिनभित्र बिरुवा सार्नुपर्छ । अथवा लेकाली भेगमा धानको बिरुवाको दुईओटा पात मात्र टुसाउन बढी दिन लाग्न पनि सक्छ । तर जति दिन लागे पनि दुईओटा पात भएको अवस्थामा सार्नुपर्दछ । धानको बीउको बोक्राले बिरुवा नछाड्दै बिरुवा सार्नुपर्छ । यी कलिला बिरुवालाई एकदमै ध्यान दिएर विस्तारै सार्नुपर्दछ । हतारमा सार्दा बिरुवालाई असर पर्छ । यसले गर्दा बिरुवाको बढ्ने र फल्ने क्षमता नै घट्छ । बिरुवालाई सानै छँदा सार्नुपर्छ । सानो अवस्थामा बेर्ना सार्दा बढ्ने र फल्ने क्षमता घट्दैन । त्यसको जरा धेरै फैलिन्छ, बलियो हुन्छ र धेरै फल दिन्छ ।
सामान्यतया ८ देखि १२ दिनको अथवा दुई पात, एक सुइरो हुँदा नै धानको बेर्ना सार्नु राम्रो हुन्छ । धानको बेर्नाले गाँज हाल्ने क्षमता ४ दिनदेखि विस्तारै बढ्दै गएर ८ देखि १० दिनमा हुने भएकाले यस्तो गर्नुपरेको हो ।
एउटा मात्र बेर्ना रोप्ने
एक ठाउँमा एउटा मात्र बेर्ना रोप्दा जरा चारैतिर समान रूपले फैलन पाउँछ, जसले गर्दा बोटलाई जमीनमा राम्रोसँग अड्याउने सकिन्छ । यसो गर्दा प्रतिकूल परिस्थितिमा पनि धान बाली ढलेर नष्ट हुनबाट जोगिन्छ । रोपाइ“ गर्दा खेतमा बेर्ना टाढा–टाढा लगाउनुपर्छ । प्रत्येक बिरुवाको बीचमा २० देखि ५० सेमी अथवा एक बित्तादेखि एक हातसम्म दूरी राख्नुपर्दछ । बिरुवा धेरै नजीक भएमा प्रतिस्पर्धा हुन्छ । घाम, हावा र पानीका लागि धानका बिरुवाबीच प्रतिस्पर्धा हुन्छ । टाढा–टाढा रोप्दा बिरुवालाई चाहिने जति हावा खेल्न पाउ“छ र बिरुवाले सूर्यको प्रकाश र खाद्य तत्त्व पाउन सक्छ । टाढा–टाढा सार्दा बीउ थोरै भए पुग्छ ।
२५ सेन्टिमिटरको दूरीमा रोप्ने
यस प्रविधिमा बेर्नाको दुवैतर्फ कम्तीमा २५ सेन्टिमिटरको दूरी कायम गर्नुपर्छ । धानको जात, माटोको उर्वरा शक्ति, माटोमा रहेको चिस्यान र अन्य व्यवस्थापनका आधारमा यस्तो दूरी अझ बढाउन पनि सकिन्छ ।
पानी जमाएर नराख्ने
धान रोपेदेखि पाक्ने बेलासम्म लगातार पानी जमाएर राख्नु हुँदैन । यस तरीकाबाट खेती गर्दा धान रोपेदेखि पसाउने बेलासम्म माटोमा चिस्यान रहने, तर पानी नजमाउने गरिन्छ । यसैगरी धानको गाँज आउने अवस्थामा २–३ पटकसम्म माटो फुट्नेगरी पानी सुकाउनुपर्छ । यसो गर्दा धानका जराको विकास राम्ररी हुन्छ । धानको बोट बलियो भएर माटोको तल्लो भागबाट आफूलाई चाहिने खाद्यतत्त्व सोसेर लिन सक्छ । यसो हुँदा खडेरी वा पानीको कमी रहेको अवस्थामा पनि खडेरी सहँदै राम्रो उत्पादन हुन्छ । बिरुवा सारेपछि खेतमा बढी पानी हाल्नु हुँदैन । वर्तमान तरीकामा खेतमा पानी हाल्ने मुख्य कारण झार नियन्त्रण वा रोकथामका लागि हो । तर यसले गर्दा माटोमा हावा कम पस्न पाउँछ । बढी पानी भएपछि धेरै जरा मर्न सक्छ भन्ने तथ्य वैज्ञानिक अनुसन्धानले देखाइसकेको छ । बिरुवाको फेदमै प्रशस्त पानी पाएपछि जरा धेरै बढ्दैन । एसआरआई तरीकामा बेला–बेलामा माटो सुकाएमा माटोमा बढी हावा पास हुन्छ र बिरुवाका जराहरू बढी फैलिन्छन् । यसले गर्दा ठाउँको राम्रो प्रयोग हुन्छ र बिरुवाले बढी खाद्यतत्त्व प्राप्त गर्न सक्छ ।
मलखाद
धान बालीका लागि १० खण्ड नाइट्रोजन, ३ खण्ड फोस्फोरस र ३ खण्ड पोटास प्रयोग गर्न सकिन्छ । सकेसम्म रासायनिक मलभन्दा कम्पोष्ट मल प्रयोग गर्दा राम्रो हुने विज्ञहरूको सुझाव रहँदै आएको छ । रासायनिक मल प्रयोग गर्दा फोस्फोरस र पोटास धान रोप्ने बेलामा पूरा मात्रा र नाइट्रोजन आधा मात्रा राख्नु पर्दछ । बाँकी आधामध्यै चौथाइ नाइट्रोजन धान रोपेको २५–३० दिनमा गोडमेल गरी बाँकी धान पोटाउने बेलामा प्रयोग गर्नुपर्छ ।
गोडमेल
पानी कम लगाई पातलो रोपाइँ गर्ने भएकाले यस प्रविधिमा गोडमेलमा विशेष ध्यान पुर्याउनुपर्ने हुन्छ । झारपातहरू बढी मात्रामा उम्रिने भएकाले ३–४ पटक गोडमेल गर्नुपर्ने हुन्छ । यो प्रविधिमा धान रोपेको १० दिनपछि नै पहिलो गोडाइ गर्नुपर्ने हुन्छ । रोपाइँको २४–२५ दिनमा दोस्रो गोडाइ गर्नुपर्छ । डेढ महीनाभित्र तेस्रो र चौथो गोडाइ गर्नुपर्छ ।
नेपालमा कैलाली, काभ्रेको महादेवस्थान, मोरङ, उदयपुर, ललितपुरलगायत ठाउँमा एसआरआई प्रविधिबाट धानखेती गरिन्छ ।
(एजेन्सी र खुमलटारका कृषि विज्ञहरूको सहयोगमा)
