कोभिड–१९ भाइरसको महामारी फैलिन नदिन २०७६ साल चैत दोस्रो सातादेखि देशव्यापी रूपमा गरिएको लकडाउन (बन्दाबन्दी) ले सर्वसाधारणको दिनचर्यादेखि आर्थिक तथा व्यावसायिक गतिविधिहरूसमेत प्रभावित भए । बन्दाबन्दीको अवधि बढ्दै जान थालेपछि आर्थिक गतिविधि नियमित गर्न प्रविधिको प्रयोग बढ्न थाल्यो । सर्वसाधारण पनि दिनचर्या चलाउन अनलाइनमार्फत सेवा उपभोग गर्नेतर्फ आकर्षित भए । 

कोभिडका कारण बैंक, वित्तीय संस्थालाई पनि भौतिक रूपमा सेवा दिन अप्ठ्यारो भयो । पैसाबाट पनि कोभिड सर्छ भन्ने समाचारका कारण पनि सर्वसाधारण भौतिक रूपमा पैसाको कारोबार गर्न डराउने अवस्था आयो । नेपाल राष्ट्र बैंकले पनि डिजिटल बैंकिङ सेवालाई प्रोत्साहन गर्ने नीति लियो । कोभिड अघिसम्म धीमा गतिमा विस्तार भइरहेको डिजिटल बैंकिङ सेवाको उत्साहजनक रूपमा वृद्धि हुन थाल्यो । फलस्वरूप बैंकमा खाता खोल्नदेखि, बैंकिङ कारोबार गर्न र ऋण लिनका लागि समेत प्रविधिमा आधारित सेवाको प्रयोग दिन प्रतिदिन बढ्दै गएको छ ।

यतिबेला खाता खोल्न बैंकमा जानु पर्दैन । खाता खोल्ने सबै प्रक्रिया अनलाइनमार्फत नै गर्न सकिने सुविधा छ । सामान्य किराना पसलमा सामान किन्दा होस् या ठूला व्यापारिक मलमा कारोबार गर्दा सजिलै विद्युतीय माध्यमबाट भुक्तानी गर्न सकिने सेवा उपलब्ध छ । यस्तै ससानो ऋण पनि अनलाइनमार्फत लिन सकिन्छ । प्रविधिको प्रयोगले शेयर किनबेचका सम्पूर्ण कारोबार अनलाइनमार्फत नै सम्भव बनाइदिएको छ । यस्तै शेयर कारोबार सबै अनलाइनमार्फत नै गर्न सकिन्छ । बीमासेवामा पनि प्रविधिको प्रयोग बढ्दै गएको छ ।

नेपाल राष्ट्र बैंकका कार्यकारी निर्देशक डा. गुणाकर भट्ट वित्तीय क्षेत्रमा प्रविधिको प्रयोग आवश्यक र बाध्यता बनेको बताउँछन् । यसको विकास र विस्तार पनि तीव्र गतिमा भइरहेको र यसले विद्युतीय कारोबारमा ठूलो फड्को मारेको उनको अनुभव छ । ‘वित्तीय क्षेत्रको सेवामा विश्वमा जेजति आधुनिक प्रविधिको विकास भएका छन्, त्यसलाई बेवास्ता गर्न सक्दैनौं,’ उनले भने, ‘सेवा प्रवाहलाई चुस्त बनाउन र सर्वसाधारणको रुचि तथा आवश्यकताअनुसार हाम्रो सेवालाई पनि आधुनिक बनाउँदै जानुपर्ने बाध्यता छ ।’ 

चेक क्लियरिङदेखि फोनलोनसम्म 

इतिहास हेर्ने हो भने वित्तीय क्षेत्रमा प्रविधिको प्रयोग एक बैंकको चेक अर्को बैंकमा क्लियरिङ हुने सेवाबाट शुरू भएको पाइन्छ । चेकबाट पैसा सटही गर्न जुन बैंकको चेक हो, सोही बैंकमा पुग्नुपर्ने बाध्यताको अन्त्य २०२५ सालमा अन्तरबैंक चेक क्लियरिङ हाउसबाट भएको थियो, जुन सेवा अहिले अनलाइनमार्फत नै हुने व्यवस्था छ ।

यसैगरी वित्तीय सेवामा प्रविधिको प्रयोग भने एटीएम अर्थात् अटोमेटेड टेलर मेसिनमार्फत भएको देखिन्छ । पैसा झिक्नका लागि चेक बोकेर बैंकको शाखामै पुग्नुपर्ने, टोकन लिएर लाइनमा बस्नुपर्ने उपभोक्तालाई एटीएम सेवाले राहत दियो । नेपालमा निजीक्षेत्रको हिमालयन बैंकले सन् १९९५ मा नेपालमा पहिलोपटक भित्त्याएको एटीएम कार्ड यतिबेला सबै बैंक तथा वित्तीय संस्थाले समेत सञ्चालनमा ल्याएका छन् । 

राष्ट्र बैंककै तथ्यांकअनुसार २०८१ असारसम्ममा वाणिज्य बैंकका ४ हजार ८०१, विकास बैंकका ३४८ र फाइनान्स कम्पनीका ४४ ओटा गरी कुल ५ हजार १९३ ओटा एटीएम काउन्टर सञ्चालनमा छन् । एटीएमबाट नगद झिक्नदेखि पस मेशिनमार्फत सीधै भुक्तानी गर्न सकिने गरी बैंकहरूले सवा करोडभन्दा बढी डेबिट तथा क्रेटिट कार्ड जारी गरेका छन्, यसमध्ये बैंकहरूले १ करोड २८ लाख ९३ हजार ५२८ ओटा डेबिट, २ लाख ८९ हजार क्रेडिट र १ लाख ८० हजार प्रिपेड कार्ड जारी गरेका छन् । 

नेपालमा १ दशकअघि एसएमएस बैंकिङ शुरू भएको थियो । शुरूमा बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले आफ्ना ग्राहकलाई मोबाइल बैंकिङ सेवामार्फत खातामा रकम जम्मा हुँदा र झिक्दा एसएमएसमार्फत अलर्ट पठाउने सेवाबाट काम शुरू भएको थियो । विस्तारै मोबाइल बैंकिङमार्फत नै सम्पूर्ण बैंकिङ सेवा र कारोबार हुन थालेको छ । मोबाइलको माध्यमबाट अर्को बैंक खातामा रकम भुक्तानीदेखि बजार किनमेलको रकम तिर्न, मोबाइल, टेलिफोन, इन्टरनेट, खानेपानीलगायत युटिलिटी बिल तिर्न पनि मोबाइल बैंकिङबाटै सम्भव बनाएको छ ।

बैंकिङ बजारमा ससानो कारोबारका लागि बालेटदेखि ठूलो ठूलो रकम भुक्तानीका लागि रियल टाइम ग्रस सेटलमेन्ट (आरटिजिएस) सम्मका सेवा सञ्चालनमा आइसकेका छन् । अब हामीलाई बजारमा कुनै पनि कारोबारका लागि खल्तीमा नगद बोकेर हिँड्नुपर्ने अवस्थाको अन्त्य हुँदै छ । नगदरहित सबै प्रकारका कारोबार गर्न सकिने गरी प्रविधि भित्रिसकेको छ । राष्ट्र बैंकका अनुसार बैंक, वित्तीय संस्थामा ५ करोड ५८ लाख ९५ हजार ओटा खाता रहेकोमा २ करोड ४६ हजारले मोबाइल बैंकिङ सेवा उपभोग गरिरहेका छन् । यसैगरी १९ लाख १९ हजारले इन्टरनेट बैंकिङका प्रयोगकर्ता रहेका छन् ।

मासिक आधा खर्ब कारोबार
विद्युतीय भुक्तानीप्रति सर्वसाधारणको आकर्षण र सेवा विस्तारमा बैंक तथा वित्तीय संस्थाले दिएको प्राथमिकताका प्रयोगकर्ताको संख्यासँगै कारोबार रकम पनि बढ्दै गएको छ । राष्ट्र बैंकको तथ्यांकअनुसार विद्युतीय भुक्तानीका माध्यमबाट मासिक आधा खर्ब रुपैयाँभन्दा बढिको कारोबार हुने गरेको छ । राष्ट्र बैंकका अनुसार २०८१ असारमा ८८ खर्ब रुपैयाँ विद्युतीय भुक्तानीमार्फत कारोबार भएको छ । पछिल्लो समयमा आर्थिक कारोबारमा देखिएको मन्दीका कारण कारोबार रकम घटे पनि औसतमा मासिक ५० अर्ब माथिको कारोबार हुने गरेको छ ।

राष्ट्र बैंकका अनुसार बन्दाबन्दी जारी गरिएको २०७६ चैत महीनामा कुल ९ खर्ब १५ अर्ब ७ करोड रुपैयाँ विद्युतीय भुक्तानीमार्फत कारोबार भएको थियो । त्यसको ३ वर्षमा विद्युतीय भुक्तानीमार्फत हुने कारोबार तीन गुणाले वृद्धि भएको छ । नेपाल क्लियरिङ हाउसका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत नीलेशमान सिंह प्रधान सरकारको नीति र सर्वसाधारणका आकर्षणले वित्तीय क्षेत्रको कारोबारमा प्रविधिको प्रयोग बढेको बताउँछन् । 'प्रविधिको विकास र विस्तारसँगै नेपालमा विद्युतीय कारोबार बढिरहेको थियो,' उनले भने, 'कोभिड - १९ को महामारीले विद्युतीय भुक्तानी कारोबार हवात्तै बढाएको छ ।'

राष्ट्र बैंकका अनुसार हाल नेपालमा बैंक तथा वित्तीय संस्थाका अतिरिक्त विभिन्न भुक्तानी प्रणाली संचालक तथा सेवाप्रदायक कम्पनीहरूले विद्युतीय माध्यमबाट भुक्तानी सेवा दिइरहेका छन् । हाल रियल टाइम ग्रस सेटलमेन्ट (आरटीजीएस), एटीएम, विद्युतीय चेक क्लियरिङ, आईपीएस, कनेक्ट आईपीएस, डेबिट / क्रेडिट कार्ड, प्रिपेड कार्ड, इन्टरनेट बैंकिङ, मोबाइल बैंकिङ, ब्रान्चलेस बैंकिङ, बालेट, क्यूआर कोड, पीएसओ र इकमर्सजस्ता विद्युतीय उपकरणबाट कारोबार हुने गरेको छ । कारोबारका आधारमा सबैभन्दा बढी आरटीजीएसमार्फत हुने गरेको छ भने मोबाइल बैंकिङका प्रयोगकर्ता सबैभन्दा बढी रहेका छन् ।

एक बैंक खातामार्फत अर्को बैंक खातामा ठूलो रकम तत्काल रकम भुक्तानी गर्न र सरकारको कर तिर्न यो उपकरण प्रयोग हुने गरेको छ । बैंक, वित्तीय संस्थाको मोबाइल बैंकिङपछि धेरै प्रयोगकर्ता मोबाइल वालेटका प्रयोगकर्ताको संख्या पनि डेढ करोड नाघेको छ । नेपाल राष्ट्र बैंक र सरकारले पनि विद्युतीय कारोबारलाई प्रोत्साहन गर्ने नीति अख्तियार गर्दै आएको छ । राष्ट्र बैंकले १० लाख रुपैयाँभन्दा बढीको कारोबार चेकमार्फत भुक्तानी अनिवार्य गर्दै आएको छ । यस्तै विद्युतीय भुक्तानी कारोबारको सीमा वृद्धि गर्नुका साथै नेपाल क्लियरिङ हाउसमा पेमेन्ट स्वीचसमेत स्थापना भइसकेको छ ।

खाता खोल्नेदेखि ऋणसम्मको सेवा
प्रविधिमा आधारित सेवा दिन बैंकहरूबीच प्रतिस्पर्धा बढिरहेको छ, जसका कारण बैंकको लागत र सर्वसाधारणले पाउने सेवाको प्रभावकारिता पनि बढ्दो छ । डिजिटल बैंकिङ सेवा अब नगद कारोबारमा मात्र सीमित छैन । बैंकहरूले खाता खोल्नदेखि ऋण लिनसमेत अनलाइनबाटै सेवा दिन थालेका छन् ।
कोभिडपछि अधिकांश बैंकहरूले अनलाइनमार्फत नै खाता खोल्न सकिने सेवा दिइरहेका छन् । जसले गर्दा सर्वसाधारणलाई खाता खोल्न बैंकको शाखामा पुग्नु पर्दैन । बैंकहरूका वेबसाइट, मोबाइल एप्लिकेशन वा इमेलमार्फत कागजात बढाएर खाता खोल्न सकिने सुविधा छ । यसैगरी बैंकहरूले सम्पत्ति शुद्धीकरण ऐनअनुसार राख्नुपर्ने केवाईसी (नो योर कस्टुमर ) का विवरणहरू समेत अनलाइनमार्फत दिन सकिने व्यवस्था गरिसकेका छन् ।

बैंक, वित्तीय संस्थाहरूको शाखामा नगई विद्युतीय माध्यमबाटै ५ लाख रुपैयाँसम्मको कर्जासमेत लिन सकिने भएको छ । यसका लागि राष्ट्र बैंकले विद्युतीय माध्यमबाट प्रवाह हुने कर्जासम्बन्धी मार्गनिर्देशन २०७८ जारी गर्दै बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले तलबी खाता भएको ग्राहकलाई अधिकतम ५ लाख र अन्य ग्राहकलाई २ लाख रुपैयाँसम्मको कर्जा विद्युतीय माध्यमबाट दिन सकिने व्यवस्था गरेको छ । बैंकहरूले भुक्तानी सेवाप्रदायक कम्पनी (पीएसओ) सँग मिलेर केही बैंकहरूले मोबाइल बैंकिङमार्फत २ लाखसम्म कर्जा दिन सक्ने सेवा शुरू गरिसकेका छन् । यसैगरी सरकारी स्तरमा नेपाल र भारतबीच सम्झौता भई अन्तरदेशीय विद्युतीय भुक्तानी सेवासमेत शुरू भएको छ ।यस सेवाअन्तर्गत भारतीयहरूले नेपालमा क्युआर कोडमार्फत भुक्तानी गर्न सक्ने व्यवस्था भइसकेको छ । नेपालीहरूले भने भारतमा अनलाइन भुक्तानी गर्न सक्ने सेवासमेत छिट्टै शुरू हुने राष्ट्र बैंकका अधिकारीहरूले बताउँदै आएका छन् ।

'डिजिटल करेन्सी'को तयारी
विद्युतीय सेवामा आकर्षण बढिरहेका बेला राष्ट्र बैंकले आफ्नै डिजिटल करेन्सी (विद्युतीय मुद्रा) निष्कासन गर्ने गरी तयारी गरिरहेको छ । विश्वभर केन्द्रीय बैंकहरूले विद्यतीय मुद्रा जारी गर्ने लहर चलेसँगै नेपालमा पनि राष्ट्र बैंकले सेन्ट्रल बैंक डिजिटल करेन्सी (सीबीडीसी) निष्कासनका लागि सम्भाव्यता अध्ययन पूरा गरी त्यसको प्राविधिक तयारी गरिरहेको छ । छिमेकी देश भारतलगायत विश्वका ठूला देशहरूले नगदको विकल्पमा रूपमा डिजिटल करेन्सी प्रयोगमा ल्याइसकेका छन् । नेपालमा पनि यो विद्युतीय भुक्तानीमा सर्वसाधारणलाई आकर्षित गर्ने कोसेढुंगा सावित हुने अपेक्षा गरिएको छ ।

बैंकिङ क्षेत्रबाहेक पनि बढ्दै छ आकर्षण
बैंक संस्थाबाहेक पनि अन्य वित्तीय क्षेत्रमा पनि प्रविधिको प्रयोग बढ्दै गएको छ । प्रविधिको प्रयोगका कारण शेयर बजारमा पूर्णरूपमा स्वचालित भएको छ । सर्वसाधारणले घरैमा बसेर प्राथमिक शेयरमा आवेदनदेखि दोस्रो बजारमा शेयरको खरीदविक्री सुविधा उपलब्ध भएको छ । यसैगरी बीमाक्षेत्र पनि विस्तारै प्रविधिमा आधारित सेवा प्रयोगमा आकर्षित भइरहेको छ । बीमा कम्पनीहरूले विभिन्न भुक्तानी सेवाप्रदायकसँग समन्वयन गर्दै प्रिमियमको भुक्तानी अनलाइनमार्फत गर्न सकिने सुविधा दिएका छन् । यसैगरी नेपाल बीमा प्राधिकरणले पनि पछिल्लो समय अनलाइनमार्फत बीमालेख जारी गर्न सक्ने सुविधा दिएको छ ।