नेपाल, दक्षिण एशियाको एक सुन्दर तर आर्थिक रूपमा कमजोर राष्ट्र, भौगोलिक विविधता, सांस्कृतिक सम्पदा र युवा जनशक्तिले भरिपूर्ण छ । यद्यपि, विगत केही दशकको उतार–चढावपूर्ण राजनीतिक संक्रमण, भौतिक पूर्वाधारको अभाव र नीति कार्यान्वयनको कमजोरीले गर्दा आर्थिक प्रगति अपेक्षाअनुसार हुन सकेको छैन । तथापि, नेपालसँग यस्ता केही क्षेत्र छन् जसलाई व्यवस्थित र दीर्घकालीन दृष्टिकोणबाट विकास गर्न सकेमा ती क्षेत्र नै देशको आर्थिक रूपान्तरणका प्रमुख इन्जिन बन्न सक्छन् । यस लेखमा पाँच प्रमुख क्षेत्र — कृषि, पर्यटन, ऊर्जा, वैदेशिक रोजगारी तथा रेमिट्यान्स, र सूचनाप्रविधिको विश्लेषणात्मक परीक्षण गर्ने जमर्को गरिएको छ ।
- कृषि र कृषि–आधारित उद्योगको समन्वित विकासमार्फत समावेशी, दिगो र ग्रामीणमुखी समृद्धि सम्भव छ ।
- पर्यटन क्षेत्रको सशक्त पुनर्निर्माण, नवप्रवर्तन र समावेशी रणनीतिमार्फत मात्र दिगो पुनर्जागरण सम्भव छ ।
- गन्तव्य विविधीकरण, हरित र दिगो पर्यटन, पूर्वाधार सुदृढीकरण, र स्थानीय सहभागितामा आधारित बहुआयामिक रणनीति आवश्यक छ ।
- डिजिटल प्रविधिको उपयोग पर्यटन प्रवर्द्धनका लागि अनिवार्य भएको छ ।
- स्थानीय समुदायको प्रत्यक्ष सहभागिता समावेशी पर्यटनको मूल आधार हो ।
कृषि तथा कृषि–आधारित उद्योग : सम्भावना र चुनौती
नेपालको अर्थतन्त्र अझै पनि कृषि–केन्द्रित छ, जहाँ करीब २५ प्रतिशत कुल गार्हस्थ्य उत्पादन यही क्षेत्रबाट योगदान हुन्छ । झन्डै ६० प्रतिशत जनसंख्या प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा कृषिमा संलग्न छ, तर कृषिक्षेत्र आर्थिक वृद्धिको प्रमुख इन्जिन बन्न सकेको छैन । यसको प्रमुख कारणहरूमा परम्परागत खेती प्रणाली, सिँचाइ सुविधाको अभाव, कृषि ज्ञानको सीमितता, बजार पहुँचको न्यूनता, र मूल्य मायोजनमा कमजोरीहरू प्रमुख रूपमा रहेका छन् ।
कृषिलाई आधुनिक प्रविधिसँग जोड्न सकेमा यसको उत्पादनशीलता र योगदान दुवैमा उल्लेखनीय वृद्धि सम्भव छ । उदाहरणका लागि, यन्त्रीकरण, जलवायु–संवेदनशील उन्नत बीउको प्रयोग, स्मार्ट सिँचाइ, तथा डिजिटल सूचना प्रणालीमार्फत किसानहरूलाई मौसम, बजार, र प्रविधिसम्बन्धी जानकारी दिन सकिन्छ । यसले नाफा बढाउने मात्र होइन, कृषिलाई व्यावसायिक बनाउने सम्भावना पनि खोल्छ । त्यस्तै, कृषि उपजको प्रशोधन उद्योगमार्फत मूल्य अभिवृद्धि गर्न सकिन्छ । नेपालमा पर्याप्त मात्रामा उत्पादित हुने तरकारी, फलफूल, दूध, र जडीबुटीको प्रशोधन गरी घरेलु तथा अन्तरराष्ट्रिय बजारमा निर्यात सम्भव छ । ग्रामीण क्षेत्रमा डेरी उद्योग, खाद्य प्रशोधन केन्द्र, र जैविक उत्पादनमा आधारित लघु तथा मझौला उद्योगहरूले रोजगारी सृजना गर्नुका साथै शहरीकरणको चाप कम गर्न सक्छन् । सरकारले कृषिमा दीर्घकालीन लगानीको स्पष्ट रणनीति बनाउनुका साथै सहुलियतपूर्ण ऋण, बीमा सुविधा, र सहकारी प्रणालीलाई सशक्त बनाउने हो भने कृषिलाई आधुनिकीकरण गर्न सकिन्छ । साथै, भौतिक पूर्वाधार (जस्तै ग्रामीण सडक र भण्डारण सुविधा) को विकासले बजार पहुँच सुधार्न मद्दत गर्छ ।
यदि यी सुधार कार्यान्वयनमा ल्याइए भने, कृषिक्षेत्र केवल जीविकोपार्जनको माध्यम नभई, राष्ट्रिय आर्थिक वृद्धिको मेरूदण्ड बन्न सक्छ । कृषि र कृषि–आधारित उद्योगको समन्वित विकासमार्फत समावेशी, दिगो र ग्रामीणमुखी समृद्धि सम्भव छ ।
पर्यटन : तुलनात्मक लाभलाई रूपान्तरण गर्ने रणनीति
नेपालको पर्यटन क्षेत्र प्राकृतिक सौन्दर्य, सांस्कृतिक विविधता, धार्मिक गन्तव्य र साहसिक अनुभवको अद्वितीय संयोजनले सम्पन्न छ । सगरमाथा, अन्नपूर्ण, लुम्बिनी, पोखरा, चितवन, र काठमाडौं उपत्यकाजस्ता गन्तव्य विश्वस्तरमा प्रसिद्ध छन् । यी गन्तव्यले नेपालको पर्यटनलाई एक तुलनात्मक लाभ दिलाएका छन्, जसको प्रभाव २०१९ मा देखिएको थियो, जब करीब ११ लाख अन्तरराष्ट्रिय पर्यटकले नेपाल भ्रमण गरेका थिए । यो आँकडाले नेपालको पर्यटन क्षेत्रको सम्भावनालाई स्पष्ट रूपमा देखाउँछ । यद्यपि, कोभिड–१९ महामारीले पर्यटन क्षेत्रलाई गहिरो धक्का दियो । पर्यटक आगमनमा तीव्र गिरावट आयो, रोजगारी गुमे, र हजारौं व्यवसाय बन्द भए । सन् २०२३ मा पर्यटन पुनरुत्थानको संकेत देखिए तापनि, अझै महामारीपूर्वको स्तरमा फर्किन समय लाग्नेछ । महामारीपछि पर्यटन क्षेत्रको सशक्त पुनर्निर्माण, नवप्रवर्तन र समावेशी रणनीतिमार्फत मात्र दीगो पुनर्जागरण सम्भव छ ।
पर्यटन क्षेत्रले नेपालको अर्थतन्त्रमा धेरै दृष्टिले योगदान गर्छ । यो विदेशी मुद्राको प्रमुख स्रोत हो र ग्रामीण भेगमा रोजगारी सृजनाको प्रभावकारी माध्यम पनि हो । पर्यटनले साना होटेल, होमस्टे, गाइड, हस्तकला, कृषि र यातायातजस्ता क्षेत्रलाई प्रत्यक्ष रूपमा जोड्ने भएकाले यसको प्रभाव बहुआयामिक हुन्छ । तथापि, यसको लाभ देशभर समान रूपमा वितरित भएको पाइँदैन । अधिकांश पर्यटक गतिविधि काठमाडौं, पोखरा, र सगरमाथाजस्ता केही गन्तव्यमा सीमित छन्, जसले अन्य सम्भावनायुक्त क्षेत्रहरू उपेक्षित बनेका छन् ।
नेपालको पर्यटनको तुलनात्मक लाभलाई प्रतिस्पर्धात्मक लाभमा रूपान्तरण गर्न गन्तव्य विविधीकरण, हरित र दिगो पर्यटन, डिजिटल प्रवर्द्धन, पूर्वाधार सुदृढीकरण, र स्थानीय सहभागितामा आधारित बहुआयामिक रणनीति आवश्यक छ ।
गन्तव्य विविधीकरणका लागि, नेपालले कम प्रचारमा परेका तर अत्यन्तै सम्भावना बोकेका क्षेत्रहरू— जस्तै बर्दिया, इलाम, रोल्पा, र हुम्ला— लाई प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ । यस्ता क्षेत्रमा सामुदायिक होमस्टे, सांस्कृतिक अनुभव, र जैविक कृषि पर्यटनलाई समेटेर पर्यटकलाई फरक अनुभव दिन सकिन्छ । त्यसैगरी, ग्रेट हिमालय टेलजस्ता दीर्घकालीन ट्रेकिङ मार्गलाई विश्वस्तरमा चिनाउन सकिन्छ, जसले ट्रेकिङ पर्यटनको क्षेत्र विस्तार गर्नेछ । हरित पर्यटन प्रवर्द्धन नेपालको लागि अर्को महत्त्वपूर्ण रणनीति हो । पर्यावरणमैत्री होमस्टे, इको–लज, जैविक खाना र फोहोर व्यवस्थापन प्रणालीले पर्यावरणीय सन्तुलन कायम गर्दै पर्यटन विकास सम्भव बनाउँछ । ग्रामीण क्षेत्रमा सौर्य ऊर्जा, वर्षा जल सञ्चयन र जैविक फोहोर पुनः प्रयोग प्रणालीमार्फत पर्यावरणमैत्री पर्यटनको अभ्यास बढाउन सकिन्छ ।
डिजिटल प्रविधिको उपयोग पर्यटन प्रवर्द्धनका लागि अनिवार्य भएको छ । नेपाल भ्रमण वर्ष अभियानलाई डिजिटल रूपान्तरण गर्दै अन्तरराष्ट्रिय बजारमा लक्षित विज्ञापन अभियान सञ्चालन गर्न सकिन्छ । साथै, पर्यटकलाई गन्तव्य, होटेल, ट्रेकिङ, तथा गाइड सेवाको जानकारी दिने एकीकृत मोबाइल एप वा पोर्टल विकास गर्न सकिन्छ । ई–भिसा, अनलाइन बुकिङ, डिजिटल पेमेन्ट प्रणालीजस्ता सुविधा विस्तार गर्नाले सहजता र व्यावसायिकताको अनुभव दिनेछ ।
पूर्वाधारको विकास पनि अनिवार्य छ । क्षेत्रीय विमानस्थलहरूको स्तरोन्नति, ग्रामीण सडक सञ्जालको विस्तार र स्वास्थ्य तथा सुरक्षा सेवा पहुँच बढाउन आवश्यक छ । पर्वतीय क्षेत्रहरूमा उद्धार सेवा, ट्रेकिङ इन्स्योरेन्स र आकस्मिक सूचना व्यवस्थापन प्रणाली विकास गर्नुपर्छ । साथसाथै, पर्यटन व्यवसायमा संलग्न जनशक्तिको तालिम र भाषा दक्षता सुधार गरी सेवा गुणस्तर अभिवृद्धि गर्नुपर्छ । स्थानीय समुदायको प्रत्यक्ष सहभागिता समावेशी पर्यटनको मूल आधार हो । पर्यटनबाट हुने आम्दानीको निश्चित अंश स्थानीय पूर्वाधार, शिक्षा र संस्कृतिको संरक्षणमा लगानी गर्न सकिने मोडेल अपनाउनुपर्छ । समुदायमा आधारित पर्यटन प्रवर्द्धनले सामाजिक न्याय र आर्थिक समावेशीकरणको आधार बन्छ ।
नेपालको पर्यटन क्षेत्रले भविष्यमा विदेशी मुद्रा आर्जन, रोजगारी सृजना, ग्रामीण विकास, र अन्तरराष्ट्रिय सम्बन्ध विस्तारमा निर्णायक भूमिका खेल्न सक्छ । तर, त्यसका लागि रणनीतिक रूपान्तरण आवश्यक छ, जहाँ राज्य, निजीक्षेत्र र समुदायको समन्वयात्मक प्रयास अनिवार्य हुन्छ । पर्यटनलाई गन्तव्य–केन्द्रित दृष्टिकोणबाट माथि उठाउँदै, अनुभव–केन्द्रित र दिगो विकास–केन्द्रित दृष्टिकोण अवलम्बन गरिनुपर्छ । त्यस्ता प्रयासहरूबाट मात्र नेपालले आफ्नो पर्यटनको तुलनात्मक लाभलाई दीर्घकालीन राष्ट्रिय समृद्धिमा रूपान्तरण गर्न सक्नेछ ।
निष्कर्ष
नेपालको आर्थिक रूपान्तरणका लागि कृषि तथा पर्यटन क्षेत्र दुई प्रमुख स्तम्भका रूपमा स्थापित छन् । यिनको समुचित विकासले रोजगारी सृजना, ग्रामीण समृद्धि, र समावेशी आर्थिक वृद्धि सम्भव बनाउँछ ।
कृषिक्षेत्रमा संरचनागत सुधार, प्रविधिको समावेश र कृषि–उद्योग बीचको समन्वय आवश्यक छ । कृषिलाई परम्परागत जीवन निर्वाहको साधनबाट आधुनिक, व्यावसायिक, र निर्यात–मुखी बनाउने रणनीति अवलम्बन गर्नुपर्छ । त्यस्तै, पर्यटन क्षेत्रमा तुलनात्मक लाभलाई प्रतिस्पर्धात्मक लाभमा रूपान्तरण गर्दै विविधीकरण, पूर्वाधार विकास र डिजिटल प्रवर्द्धनमार्फत दिगो र समावेशी पर्यटन प्रणाली निर्माण गर्नुपर्छ ।
यी दुवै क्षेत्रले ग्रामीण जनताको प्रत्यक्ष जीवनस्तर सुधारसँगै, राष्ट्रिय अर्थतन्त्रमा दीर्घकालीन योगदान पुर्याउन सक्छन् । यद्यपि, यसका लागि सरकार, निजीक्षेत्र र स्थानीय समुदायबीचको सहकार्य अपरिहार्य छ । रणनीतिक योजना, प्रभावकारी कार्यान्वयन, र नवप्रवर्तनमार्फत मात्र यी क्षेत्र नेपालको आर्थिक रूपान्तरणका वास्तविक इन्जिन बन्न सक्छन् ।
लेखक अर्थशास्त्री हुन् ।
