काठमाडौं । नेपाल सरकारका सार्वजनिक संस्थाहरू धेरैजसो घाटामा चलिरहेका बेला एउटा नाफामूलक संस्थाका रूपमा परिचित थियो– जडीबुटी उत्पादन तथा प्रशोधन कम्पनी लिमिटेड ।
अत्याधुनिक प्रविधिको प्रयोग गर्दै वार्षिक १ करोड थान उत्पादनको लक्ष्य बोकेर अघि बढेको कम्पनीको जीवनमा शुक्रवार अहिलेसम्मकै ठूलो भूकम्प आयो ।
प्रारम्भिक अनुमानअनुसार राजावादी आन्दोलनमा आएका मानिसले आगजनी गर्दा कम्पनीमा २८ करोड रुपैयाँ बराबरको क्षति भएको छ । आगजनीका कारण कारखाना पूर्ण रूपमा जलेर नष्ट भएको छ ।
दुई वर्षअघि निर्माण भएको गुड म्यानुफ्याक्चरिङ प्राक्टिस सुविधासहित दुईओटा नयाँ भवनभित्र प्रवेश गरी तोडफोडका साथै आगजनी गरी आन्दोलनकारीले जलाएको कम्पनीकी महाप्रबन्धक संगीता यादवले बताइन् ।
‘दुईओटा भवन पूर्णरूपमा ध्वस्त भएका छन् । अत्याधुनिक प्रविधिका मेशिन थिए, चारओटा गाडी थिए, एउटा बाइक थियो, ती सबै नष्ट भएका छन्,’ उनले भनिन्, ‘प्रशासनिक भवनको शिशा चकनाचुर भएको छ, स्यानिटाइजर बनाउने ठाउँ पूर्णरूपमा जलाइएको छ, सन्चोको कच्चापदार्थ जलेको छ, प्याकिङ गरिसकेका सञ्चोका बोत्तलहरू नष्ट भएका छन् ।’
यो वर्ष मात्रै सन्चो ६० लाख थान उत्पादन गर्ने लक्ष्य थियो । अहिले ध्वस्त भएको मेशिन वर्षको करीब १ करोड थान उत्पादन गरेर सप्लाई गर्न सक्ने क्षमताको थियो । कम्पनीले दुखाइ कम गर्ने तेल, सन्चो बाम, शिलाजित, सन्चो जटा केश तेल, सन्चो मह उत्पादन गरेर बजारसम्म पुर्याइरहेका बेला सफलतामा धक्का लागेको छ । ‘महको खेती बाराको फर्ममा शुरू गराइयो, सन्चो मह बजारमा ल्याउन थालिएको थियो,’ यादवले बताइन् ।
सन्चो शुद्ध टिमुर पनि बजारमा ल्याउने तयारी थियो । यही हप्ता बजारमा ल्याउने योजना थियो । मौरीहरूको फर्मिङ शुरू गराएर मह ल्याउने तयारी भएको थियो ।
यादवका अनुसार तत्काललाई उत्पादन केन्द्रीय कार्यालयबाट गर्न सम्भवै छैन । शाखा कार्यालयबाट सुचारु गर्ने योजना भए पनि ती कार्यालयबाट कसरी उत्पादन गर्ने अहिले योजना बनाइँदै छ ।
शाखा कार्यालयबाट थोरै मात्रामा उत्पादन गर्दा बजारमा माग उच्च हुँदा धान्न सक्ने अवस्था नरहने यादवले बताइन् । ‘बिजनेश गरेर चल्ने कम्पनी हो, मार्केट ग्याप पनि हुँदैन, मार्केट सप्लाई पनि सधंैभरि भेट्नुपर्यो,’ उनले भनिन् ।
कम्पनीमा आगलागी आन्तरिक कारणले नभएकाले पुन: सञ्चालनमा राज्यले सहयोग गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ । ‘यदि हाम्रा कारणले कम्पनीले उत्पादन गरेन, उत्पादित वस्तु बेचेन भने हामी कारक हुन्थ्यौं तर अहिले हामी कारक होइन,’ उनले भनिन् ।
उनका अनुसार अहिले भएको क्षतिका बारेमा सरकारले सोच्नुपर्छ । कर्मचारी बस्ने ठाउँ पनि छैन । त्यत्रा भवनमा क्षति नपुगेको एउटा कोठा मात्रै बाँकी थियो, अरू सबै जलेको थियो, १०/१२ जना स्टाफ काम गरेर बसिरहेको उनले बताइन् । ‘४ दिन भइसक्यो मुख ताकेर बस्दा केही नभएपछि आफै शिशा पन्छाउन थालेका छौं,’ उनले भनिन् । ‘कति अरूको मुख ताकेर बस्ने भनेर टुटेफुटेका शिशा हटाएर अलिकति बस्नलायक ठाउँ बनाइएको छ ।’
उनका अनुसार जीएमपी बेसको सन्चो मेशिन राखेको भवन, ल्याब, स्टोर गर्ने ठाउँ, एउटा गार्ड हाउस पूर्णरूपमा नष्ट भएको छ । प्रत्यक्ष रूपमा हजार/१५ सय श्रमिकको रोजीरोटी गुमेको छ । ‘श्रमिक बिहानै आउँछन्, धर्धरी रुन्छन् । उनीहरूको रोजीरोटी ठप्प छ । मैले केही जवाफ दिन सकेकी छैन,’ यादवले भनिन् ।
शाखा कार्यालयहरूले कच्चापदार्थ संकलन गर्ने र यसमा सयौं मानिस परिचालन गर्ने गरिन्थ्यो । कच्चा पदार्थ उत्पादन गरेर केन्द्रमा ल्याएर मिक्सिङ गरेर फिलिङ गर्ने काम हुन्थ्यो । अहिले शाखाहरू पनि कामविहीन जस्तै भएका छन् ।
‘आफै उत्पादन गरेर विक्रीवितरण गरी संस्था बलियो भएको थियो । एक्सपान्सनमै संस्था गएको थियो, नयाँनयाँ प्रडक्टहरू निकाल्ने, शाखाहरूसहित बजार विस्तार गर्ने काम भइरहेको थियो । अचानक दुर्घटनाले अब कम्पनीलाई कहाँ पुर्याउँछ सोच्न पनि कठिन छ,’ सीईओ यादवले भनिन् ।
उनका अनुसार चढ्ने गाडीहरू छैनन्, कम्पनी कहाँबाट कसरी चलाउने भन्ने विषयमा केही सोच्नसमेत कठिन भइरहेको छ ।
२०३८ सालमा स्थापित नेपाल सरकारको स्वामित्व भएको जडीबुटी उत्पादन तथा प्रशोधन कम्पनी लिमिटेडले स्थापनाकालदेखि नै नेपालको विभिन्न भौगोलिक क्षेत्रमा छरिएर रहेका औषधियुक्त एवं सुगन्धित जडीबुटीहरू वैज्ञानिक पद्धतिबाट संकलन गराई प्रशोधन गरी स्वदेशी उद्योगहरूलाई कच्चा पदार्थ उपलब्ध गराउँदै आएको थियो ।
त्यति मात्रै नभई उसले विदेशी बजारमा निकासी गरी रोजगारी सृजना गर्दै आएको छ । नेपाल सरकारको राजस्वमा टेवा पुर्याउँदै आएको उद्योगको यात्रा शून्यमा झरेको हो ।
कम्पनीले ४२ वर्षदेखि कोरा जडीबुटी तथा उब्जनी गरिएका बीज बिरुवाहरू निर्धारित गरेको मूल्यमा खरीदविक्री गर्ने तथा औषधिको आवश्यकता पूरा गर्न देशका विद्यमान वनस्पतिका स्रोत परिचालन गर्दै आएको थियो ।
लामो समयदेखि नेपाली बजारमा सन्चोको विक्री ५ मीलीको शिशीमा गरिरहेकोमा यस कम्पनीले बजारको माग र नागरिकको आवश्यकता सम्बोधन गरेको यादवको भनाइ छ ।
आर्थिक वर्ष २०८०/८१ बाट शिशीको मात्रा बढाई १० मीलीको शिशी बजारमा लगिसकेको थियो । कम्पनीको केन्द्रीय कार्यालयले हाल उत्पादित सन्चोको फिलिङ र प्याकेजिङको कामलाई प्रविधियुक्त बनाउने कार्यलाई विशेष प्राथमिकतामा राखेको थियो ।
हाडजोर्नी दुखाइ, ज्वरो, रुघाखोकी, घाँटी दुखाइ, नाक बन्द भएको जस्ता समस्याको प्राथमिक उपचारमा विश्वासिलो र भरपर्दो औषधिका रूपमा रहेको सन्चो परम्परागत हाते प्रविधिबाट फिलिङ र प्याकेजिङ भइरहेकोमा कम्पनीले अत्याधुनिक मेशिन प्रयोग गरी स्वचालित प्रविधिबाट बजारमा ल्याउने तयारी गरिरहेको थियो ।
तस्वीरहरू: सुनिल शर्मा/आर्थिक अभियान
