जल र वायु मिलेर बन्ने जलवायु मानव र अन्य सबै जीवित प्राणी र वनस्पतिलाई नभई हुने वस्तु हो । आधुनिक विकासले जलवायु बिगारेको छ अर्थात् पृथ्वीको जलवायु परिवर्तन भएको छ । यसको अर्थ वातावरण प्रतिकूल हुँदै जानु हो । यसरी जलवायु परिवर्तन गरी गरिएको विकासको फाइदा विश्वका थोरै देशले लिएका छन् भने परिवर्तनका नकारात्मक प्रभावहरूको सामना सबैले गर्नु परिरहेको अवस्था छ । यो मानवीय संकट मान्छेले निम्ता दिएर आएको हो । यसको समाधान गर्ने जिम्मेवारी पनि मानिसकै हो । मानिसले चाहे यो सम्भव पनि छ । त्यसैले विकास र वातावरणको नयाँ सन्तुलन विन्दुको खोजी गर्नुपर्ने आवश्यकता देखिएको छ । 

जलवायु परिवर्तनको असर

विकास प्रक्रियामा सञ्चालनमा आउने उद्योगधन्दा, यातायातलगायत साधनमा प्रयोग हुने कोइला र जैविक ऊर्जाबाट उत्सर्जन हुने कार्बनले विश्वव्यापी तापमानमा वृद्धि हुँदा जलवायुमा परिवर्तन आउने गरेको छ । यस्तो परिवर्तनले अतिवृष्टि, अनावृष्टि, खडेरी, बेमौसमी वर्षा, आगलागी, हिमालको हिउँ पग्लले लगायत नकारात्मक असरहरू देखापरेका छन् । यसले, खेतीपाती, जनजीवन, अर्थतन्त्र र पर्यावरणमा गम्भीर प्रभाव पारिरहेको छ । खाद्य असुरक्षा र कुपोषण बढिरहेको छ । प्राणवायुमा धूँवा, धूलो खतरनाक कीटाणुहरू मिसिएको छ । अहिले हानिकारण धूँवाको मसिना कणले गर्दा मुलुकभरि नै समस्या भइरहेको छ । काठमाडौं उपत्यकालगायत शहरमा हजारौं मानिस वायुप्रदूषणका कारण रोगी भएर अस्पताल आउन थालेको र यस्तो संख्या बढिरहेको अस्पतालहरूको भनाइ छ । 

माल्दिभ्सजस्ता जलपरिवेष्टित देश डुब्ने क्रममा छन् भने प्राकृतिक प्रकोपका घटनाहरू विश्वव्यपी रूपमा बढ्दो क्रममा रहेका छन् । पर्यावरणीय असन्तुलन बढदो छ । गरीबी, विपन्नता र रोगका नयाँ नयाँ स्वरूपहरूको सामना गर्नु परिरहेको छ । नेपालमा यसै वर्षको दशंैपछि परेको बेमौसमी वर्षालाई जलवायु परिवर्तनको परिणामका रूपमा लिने गरिएको छ ।

•  गरीबी र जलवायु परिवर्तन विश्वव्यापी समस्याहरू हुन् । यिनीहरूका बीचमा दोहोरो अन्तरसम्बन्ध छ । 
•  यो मानवीय संकट मान्छेले निम्ता दिएर आएको हो ।
•  विकास गर्दा वातावरण विनाश हुने कुरा ऐतिहासिक सत्य हो । 
•  नकारात्मक प्रभावहरू कम गर्न विश्वव्यापी प्रयाशहरू विगत २६ वर्षदेखि जारी छन् र संयुक्त राष्ट्रसंघले यसको नेतृत्व गरिरहेको छ ।

असर कम गर्न भएका विश्वव्यापी प्रयास 

यस्ता नकारात्मक प्रभावहरू कम गर्न विश्वव्यापी प्रयाशहरू विगत २६ वर्षदेखि जारी छन् र संयुक्त राष्ट्रसंघले यसको नेतृत्व गरिरहेको छ । भर्खरै सम्पन्न कोप–२६ सम्मेलन यसैको निरन्तरता हो । तर, विगत २६ वर्षका प्रयासले जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी जनचेतनाको विकास भए तापनि प्रविधि र जीवनशैलीमा आमूल परिवर्तन गरी विश्वव्यापी तापमान उल्लेखनीय तरीकाले घटाउन सकिएको छैन । जसले गर्दा विशेषत: गरीब समुदाय जलवायु परिवर्तनका नकारात्मक प्रभावको शिकार हुने गरेका छन् । उनीहरूको जीवनयापनमा नयाँनयाँ चुनौती थपिएका छन् ।

कारण र परिणाम

जलवायु परिवर्तन र गरीबीको परस्पर अन्तरसम्बन्ध रहेको छ । वास्तवमा गरीबी जलवायु परिवर्तनका कारण र परिणाम दुवै हो । यो कारण हो किनभने गरीब समुदायलाई जीविकोपार्जनका लागि बढी मात्रामा प्राकृतिक साधनस्रोतमाथि निर्भर रहनुपर्ने बाध्यता रहने गर्छ । विपन्न, सुकुमबासीलगायतमा गरीबहरूले वन–जंगल फँडानी गरेर बसोवास गर्ने, जैविक उर्जाको प्रयोग गर्नेलगायत कारणले विश्वव्यापी रूपले वनजंगलको विनाश भइरहेको छ । उनीहरूका क्रियाकलापले वातावरणमा प्रतिकूल प्रभाव परिरहेको छ । पूँजीवादी विकास प्रकियामार्फत गरिने गरीबी निवारणले पनि वातावरण बिगारेको छ । बेइजिङ र दिल्ली शहरमा वायुप्रदूषणका कारण बन्दाबन्दी नै घोषणा गर्नुपरेको छ । काठमाडौंमा पनि २ दिन बिदा दिन र सवारीसाधनमा जोरबिजोर प्रणाली लागू गर्न विज्ञहरूले सुझाव दिएका छन् । वायुप्रदूषणले गर्दा पनि जलवायु परिवर्तन भइरहेको छ ।

जलवायु परिवर्तन र गरीबी

गरीबी जलवायु परिवर्तनको परिणाम पनि हो । जलवायु परिवर्तनले हुने अतिवृष्टि, अनावृष्टि, खडेरी, बेमौसमी वर्षा आदि जस्ता प्राकृतिक प्रकोपहरू नियमित हुने गरेका छन् । यसले गरीबहरू संलग्न रहने कृषि क्षेत्रको उत्पादन र उत्पादकत्वमा प्रतिकूल प्रभाव पारेको छ । यस्ता प्रकोपबाट हुने क्षतिले प्रतिवर्ष करोडौ घरपरिवारलाई गरीबीमा धकेलेको पाइन्छ । गरीबहरू त झनै गरीब बन्न बाध्य भएका छन् । निरपेक्ष र सापेक्ष गरीबी बढेको छ । विश्व बैङ्कले जलवायु परिवर्तनकै कारणले सन् २०३० सम्ममा करीब १३ करोड र सन् २०५० सम्ममा २० करोड व्यक्ति गरीब बन्ने अनुमान गरेको छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनले सन् २०३० र २०५० को बीचमा जलवायु परिवर्तनकै कारणले वर्षेनि थप २ लाख ५० हजार व्यक्तिको मृत्यु हुने अनुमानसमेत गरेको छ । परिवारको काम गर्ने व्यक्तिको मृत्युले जीवित सदस्यहरू गरीब बन्नुपर्ने निश्चित छ । त्यसैले गरीबी निवारण र वातावरण संरक्षणलाई अलग गरेर हेर्न सकिँदैन । त्यस्तै जलवायु परिवर्तनका कारण लाग्ने रोग र त्यसको उपचामा लाग्ने खर्चले पनि मानिसलाई गरीबीतर्फ धकेल्ने देखिन्छ । नयाँ गरीबहरूलाई पनि लक्षित गरी राहत, उद्धार तथा पुन:स्थापनाका प्रयाशहरूमार्फत जलवायु परिवर्तनका असरहरूलाई न्यूनीकरण गर्दा उत्थानशील समाजको निर्माण भई गरीबी निवारणमा टेवा मिल्नेछ ।

विकासोन्मुख देशका चुनौती

नेपालजस्ता विकासोन्मुख देशहरूले गरीबीले गर्दा हुने जलवायु परिवर्तनलाई रोक्न विशेष रणनीतिहरू अवलम्बन गर्नु जरुरी छ । गरीबलाई रोजगारी र स्वरोजगारीको व्यवस्था गरी सामाजिक संरक्षण प्रदान गर्ने, उनीहरूको प्राकृतिक साधनस्रोतमाथिको निर्भरता कम गर्ने उपायहरू अवलम्बन गर्ने, कार्बन व्यापारबाट प्राप्त हुने कोषलाई गरीबी निवारणमा लगानी गर्ने, 

नवीनतम प्रविधिमा गरीबको पहुँच बढाउनेलगायत गरीबोन्मुख नीति तथा कार्यक्रमहरू अवलम्बन गर्नु जरुरी छ ।

भ्रष्टाचार र जलवायु परिवर्तन 

ट्रान्सपेरेन्सी इन्टरनेशनलको २०२४ को रिपोर्टले भ्रष्टाचारले जलवायु परिवर्तनमा प्रतिकूल प्रभाव पारेको देखाएको छ । विकासका लागि विनियोजन भएको रकम अपचलन हुँदा गरीबी बढेकाले वातावरणीय स्रोतमाथि दबाब परेको छ जसले गर्दा जलवायु परिवर्तनलाई बल मिलेको प्रतिवेदनले देखाएको छ । सोही संस्थाको अर्को अनुसन्धानले नेपालले जलवायु परिवर्तनलाई कम गर्न दाताबाट प्राप्त गरेको अनुदान रकम पनि खर्च गर्न नसकेको देखाएको छ । 

भर्खरै सम्पन्न कोप–२७ सम्मेलनले विश्वव्यापी तापमान घटाउन गरेको प्रतिबद्धता महत्त्वपूर्ण कदम भए तापनि यसका लागि गरीब तथा धनी देशहरूले पालन गर्नुपर्ने शर्तहरू जटिल छन् । विकास गर्दा वातावरण विनाश हुने कुरा ऐतिहासिक सत्य हो । 

वातावरण र विकास

वातावरण संरक्षणलाई बढी प्राथमिकता प्रदान गर्दा विकास नहुने र यसबाट हुने जन असन्तुष्टिको सामना गर्ने गरीब देशहरूलाई चुनौतीपूर्ण हुने निश्चित छ । धनी देशका नागरिकले पनि धनी देशको स्तरमा पुग्न खोज्नु जायज नै हो । तर, त्यस्तो जीवनशैली वातावरण विनाश नगरी नहुने देखिन्छ । यसका लागि धनी देशहरूले गरीब देशहरूलाई गर्ने सहयोगलाई दोब्बर–तेब्वर गर्नु जरुरी छ । नेपाललाई जलविद्युत्को विकासका लागि शर्तरहित अनुदान सहयोग प्रदान गर्नु सर्वथा उपयुक्त हुनेछ । यस्ता ठोस सहयोगले नै अर्बांै खर्चेर गरिने सम्मेलनहरूको औचित्य प्रमाणित गर्ने छन् ।

अबको बाटो 

गरीबी र जलवायु परिवर्तन विश्वव्यापी समस्या हुन् । यिनीहरूको बीचमा दोहोरो अन्तरसम्बन्ध छ । गरीबले वातावरणमा प्रतिकूल असर पर्ने जीवनशैली अवलम्बन गर्छन् । यसरी हुने जलवायु परिवर्तनले गरीबीलाई निम्तो दिन्छ । वन विनाश रोक्दै सफा र हरित प्रविधिको विकास गरी कोइला र जैविक ऊर्जालाई विस्थापन गर्दै जानुको विकल्प छैन । यसमा पनि गरीबको पहुँच बढाउनुपर्छ । उत्पादन र उपभोगलाई पनि नयाँ तवरले परिभाषित गरिनु जरुरी छ । यसरी नै पृथ्वी तात्नबाट जोगिनेछ ।

अन्त्यमा, जलवायु परिवर्तनले पृथ्वीमा जलवायु संकटको स्वरूप धारण गरिसकेको छ र यो संकटले गरीबी निवारणलाई प्रतिकूल प्रभाव पारेको छ । गरीब र जोखीममा रहेकाहरूलाई झन् कठिनाइ थपिएको छ । विकासको अवधारणालाई वातावरणमैत्री र गरीबीमुखी बनाउने र जलवायु अनुकूलन र जलवायु परिवर्तनका असरलाई न्यूनीकरण गर्ने रणनीति तथा कार्यक्रमहरूलाई विश्वव्यापी साझेदारीमार्फत सञ्चालन गरिनुपर्छ । सबैले साझा पृथ्वीलाई प्रदूषणबाट बचाउनु अति आवश्यक छ । विश्वका सबै नीति–निर्माताहरूले गरीबी र जलवायु परिवर्तनको अन्तरसम्बन्धलाई आत्मसात् गर्दै विकासमा नवीकरणीय प्रविधिको अवलम्बन गर्ने, वित्तीय सहकार्य गर्ने र त्यसमा गरीबको पहुँच सुनिश्चित गर्नुका साथै वातावरणमैत्री जीवनयापनलाई व्यावहारिकता प्रदान गरिनु जरुरी छ । दिगो विकासका लक्ष्य प्राप्त गर्नसमेत प्रकोप–संवेदनशील सामाजिक संरक्षणको संथागत व्यवस्था गरी गरीबी घटाउनु पनि उत्तिकै आवश्यक देखिन्छ । 

डा. भुसाल विकास विश्लेषक हुन् ।